Fatih bir Hicret yolcusu olduğuna göre tabiatıyla Hicrî takvim kullanırdı. Dolayısıyla onun cebindeki ajandada Fetih 20 Cemaziyelevvel 857’de yapılmış görünüyordu. Öte yandan İstanbul’un fethi Miladi takvimle 29 Mayıs 1453 gününe rast gelir. Müslümanlarca İstanbul’un ve devlet protokolünün baş mabedi (‘Ulu Mabed’) ve Fethin sembolü kabul edilen Ayasofya, Fatih Sultan Mehmed’in emriyle 3 gün sonraki Cuma namazı için hızla hazır hale getirilecektir.
29 Mayıs Salı günü şehre giren ve Ayasofya’yı ziyaret edip kubbesine kadar çıktıktan sonra camiye çevrilmesi emrini veren genç Sultan, yaklaşık 9 asırlık bu mabette bir cami için gerekli olan minber, mihrap, halı gibi unsurların eklenmesini ve Hıristiyanlığa ait olup da İslamiyet tarafından hoş görülmeyen sıra, heykel ve ikona gibi objelerin kaldırılmasını istemişti.
Emrettiği şeylerden biri de, Ortodoks kiliselerinin Patrik ve din adamlarının kısmını (“bema”) cemaatten ayırmak üzere konulan “ikonostasis” bölmesi ile buradaki ikonaların derhal kaldırılmasıdır ki, İslamiyet’in eşitlikçi tavrını daha ilk günden ortaya koyan bir uygulama olarak karşımıza çıkar. Buradaki sunağın da kaldırıldığını biliyoruz.
Bunların yerine minber ve mihrap ilave edildi. Ayrıca caminin güneybatı köşesine, yani Sultanahmet Camii’nden bakılınca sol ön köşedeki ağırlık kulesinin üzerine de hemen ahşap bir minare inşa ettirildi.
Ayasofya, 1204’te Katoliklerin eline düştükten ve fetihten kısa bir süre önce Katoliklerle ortak ayin yapıldığından beri buranın iyice pislendiğini, murdar olduğunu düşünen dindar Ortodokslar, Ayasofya’ya adım atmaz olmuşlardı. Ulu Mabed bu yüzden epeyce bakımsız ve harap durumdaydı.
Fatih’in emriyle Ayasofya’nın içi ve çevresi hızla temizlendi. Kubbesindeki devasa çan indirildi. Duvarlardaki tasvirlerin (ikonaların) üzeri bir örtüyle kapatıldı. İçindeki heykeller dışarıya çıkartıldı. Yerlere rengarenk halılar serildi. Hatta Ayasofya için özel bir mimar dahi tahsis edilmişti.
Ferik Ahmed Muhtar Paşa Feth-i Celile-i Kostantiniyye adlı kitabında Osmanlı kaynaklarındaki malumatı şöyle sunar:
Takvim 1 Haziran 1453 Cuma’yı göstermektedir. Ayasofya Camii tarihî günlerinden birindedir. Hafızlar aşirler okuyor, güzel sesli müezzinler caminin muhtelif köşelerinden birbiri ardınca tekbirler getiriyorlardı. Cuma salası ve ezan-ı Muhammedî İstanbul’un ve Ayasofya’nın ruhuyla ilk kez o gün tutuksuz buluşmaktadır.
3 gündür “Fatih” unvanını isminin başına koymaya hak kazanmış bulunan Sultan Mehmed’in, komutanları, devlet büyükleri ve ulemayı da yanına alarak Ayasofya Camii’ni teşrif ettiği görüldü. Bir yandan selâlar veriliyor, “İnnallâhe ve melâiketehû yusallûne alennebiyyi; Yâ eyyühellezîne âmenû, sallû aleyhi ve sellimû teslîma” (“Gerçekten Allah ve melekleri, Peygambere salât ederler (şeref ve şanını yüceltirler). Ey iman edenler! Siz de O’na salât edin (Allahümme salli alâ Muhammed, deyin) ve gönülden teslim olun”) buyurulan Ahzab suresinin 56. ayeti hafızlar tarafından hüzünlü bir sesle okunuyordu.
Başka kaynaklarda farklı anlatılmasına rağmen Ahmed Muhtar Paşa’nın dediğine bakılırsa Akşemseddin, genç Sultan’ın koltuğuna girerek onu saygıyla minbere çıkardı. Fatih de, elinde kılıcıyla çıktığı minberde yüksek ve heybetli bir sesle, “Elhamdülillah! Elhamdülillah!” diyerek hutbeyi okumaya başladı. Bu sırada muharip gaziler hep bir ağızdan feryad u figan eyleyip gözlerinden seller gibi yaşlar döküyordu.
Fatih, İstanbul’daki bu ilk konuşmasında İslamiyet’in şan ve şerefinden, Müslümanlığın yüceliğinden bahsetmekte, gül renkli kanı içinde şehadet şerbetini içmiş olan şehitlerin ruhlarına bol bol dualar göndermekte, 8.5 asırdır Peygamber Efendimiz’in (sas) emir ve müjdelerini yerine getirmekle yükümlü oldukları halde bunu yerine getiremeyen Müslümanları bu büyük mazhariyete ulaştırmış olmasından dolayı Cenab-ı Hakk’a hamd u senalarda bulunmaktaydı.
Fatih daha sonra minberden aşağıya inip Akşemseddin’in yanına gitti ve onu kendi eliyle imamlığa geçirdi. Kendisi de arkasında cemaatle Cuma namazını eda etti.
Buna mukabil Gelibolulu Mustafa Âli gibi o devre yakın kaynaklar minbere Akşemseddin’in çıktığını ve söz konusu hutbenin onun tarafından okunduğunu yazmaktadırlar. Ayrıca Ayasofya’nın içindeki “nukûş-ı masnu’a” veya “suver-i acîbesini”, yani sanatlı ve tuhaf mozaik ve resimlerini bozduklarını ve sildiklerini söylüyor ki, Gelibolulu’ya göre Müslümanlar bunları yapmakla Ayasofya’nın adeta derisini yüzmüşler, ona farklı bir kimlik kazandırmışlardı.
Hoca Sadeddin Efendi ise namaz kılınıp hutbe okununca Ayasofya’nın içi “Hanif dininin nuru ile aydınlan”mış, “şanlı şeriatin tatlı yelleri ile tütsülenip içi yüceler yücesi dine girmiş, tek Tanrıya inanmış insanlarla dolup boşal”mıştı diye yazar.
Ahmed Akgündüz, Said Öztürk ve Yaşar Baş’ın Üç Devirde Bir Mabed: Ayasofya (OSAV: 2005) adlı kitabında Ayasofya’daki ilk Cuma namazı sahnesi şöyle tasvir edilir:
“Fethin üçüncü gününe tekabül eden Cuma günü Fatih tekrar Ayasofya’ya gelip ilk Cuma namazını askerleriyle beraber kılmıştır. İmamete İstanbul’un fethinin manevî mimarı Akşemseddin geçmiş, ilk olarak Fatih namına hutbeyi de bu nuranî zat okumuştur. [Bazı kaynaklarda] Hutbenin Fatih tarafından irad edildiği de yazılmaktadır. Diğer bir rivayette ise Fatih, Ayasofya’nın camiye tahvil edildiği gün askerine bir hutbe irad etmiştir. Fatih’in iradesi ile Cuma gününden evvel Ayasofya’daki tasvirler, heykeller ve putlar kaldırılıp, kıble tarafına mihrab yapıldığı, minber konulduğu, bütün hazırlıkların Cuma gününe kadar ikmali için mimarlarla ustaların gece gündüz çalıştıkları rivayet olunur. Bu arada, üç gün zarfında bir de tahtadan minare yapılmıştır. [O tarihte] yapılan minber ve mihrap zamanımıza ulaşmamıştır.
Nitekim tarihçi Solakzade, Cuma namazından önce mihrab, minber ve mahfil hazırlandığını, duvarlarda bulunan tasvirlerin kaldırıldığını, Cuma hutbesini Akşemseddin’in irad ettiğini ve imameti de yine bu zatın yaptığını belirtir. “Yeniçeri Kanunnamesi”nde Fatih hakkında “ol zaman kim saadetle İslambol’u feth eyledikleri zamanda Eğrikapı kurbünde [yakınında] Tekfur-ı makhurun sarayına konub, Ayasofya Camii’nin çanların yıkub minarelerin bina edip Cuma namazına azimet buyurup geri saraylarına döndüklerinde…” ifadesi geçmektedir.