Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Arşiv Dairesi Başkanlığı, titizlikle yürüttüğü çalışmaların ardından Mudanya Mütarekesi olarak bilinen Mudanya Askeri Sözleşmesi’nin bugüne kadar hiç yayımlanmayan belge ve tutanaklarını Aralık 2022’de hazırladığı kitapla okuyucularla buluşturdu.
Editörlüğünü hazırlanma aşamasında Diplomatik Arşivden Sorumlu Andlaşmalar Genel Müdürü görevini yürüten Türkiye’nin Lüksemburg Büyükelçisi Engin Yürür’ün yaptığı kitapla, Mudanya Mütarekesi’nin İsmet Paşa ve müttefik generaller tarafından imzalanmış Fransızca aslı ilk kez gün yüzüne çıktı.
Öte yandan eserle, Mudanya Konferansı tutanakları ve müttefikler tarafından verilen, 3-11 Ekim’de 8 gün süren müzakerelere temel teşkil eden “Fransızca Sözleşme Taslağı” da ilk kez yayımlandı.
Kitapta müzakere sürecinde Yunan delegasyonunun bildirgeleri, müzakere sürecine itirazları ve TBMM temsilcilerinin Paris, Londra, Roma ve Moskova’dan gönderdiği önemli mesajlar yer alıyor.
Eserde her bölümdeki belge veya tutanakların Osmanlıca veya Fransızca taranmış asılları ve Türkçe çevirileri bulunuyor.
Döneme ait arşivdeki Osmanlıca ve Fransızca belgelerin titizlikle incelenerek hazırlandığı kitabın sunuş bölümünde Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun mesajı yer alıyor.
3 bölümden oluşan kitabın arka kapağında da müzakerelerin yapıldığı binanın fotoğrafı bulunuyor.
Çok sayıda önemli belge ilk kez paylaşıldı
Kitapta Mudanya müzakereleri öncesinde 18 Eylül 1922’de Mustafa Kemal Paşa ile Fransa’nın İstanbul’daki Yüksek Komiseri General Pelle arasında İzmir’de yapılan tarihi görüşmenin tutanağı gibi daha önce yayımlanmamış birçok önemli belge yer alıyor.
Kitapta müttefiklerce TBMM Hükümetine verilen 23 Eylül 1922 tarihli notanın, TBMM Hükümeti adına müttefiklere yollanan 29 Eylül 1922 tarihli mektup ile 4 Ekim 1922 tarihli notanın, zabıtlar ve sözleşme taslağının Yunan askeri heyetinin imzalı ve müzakerelere katılan 4 general tarafından imzalanan üç bildirisinin ve Yunanistan’ın İstanbul Yüksek Temsilcisi’nin hükümetinin sözleşmeyi kabul ettiğine dair 14 Ekim 1922 tarihli notasının Fransızca asılları, Türkçe çevirileriyle bulunuyor.
Öte yandan ilk kez yayımlanan TBMM Hükümetinin Paris Temsilcisi Ferid Tek Bey’in Başbakan ve Dışişleri Bakanı Raymond Poincare ile, Londra Temsilcisi Dr. Nihad Reşad Belger Bey’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile, Roma Temsilcisi Celaleddin Arif Bey’in konuşması sırasında iktidarı ele geçireceğini bir ay kadar öncesinden açıkça ifade eden Benito Mussolini ile, Moskova Büyükelçiliği Maslahatgüzarı Aziz Meker Bey’in Dışişleri Komiseri Lev Mihayloviç Karahan ile yaptıkları görüşmeler, düşünce ve görüşlerini bildirdikleri şifre telgraflar da kitaptaki önemli belgeler arasında.
Bunun yanı sıra Fransa adına Ankara Antlaşması’nın müzakerelerini yapmış ve imzalamış olan Henry Franklin Bouillon’un Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği, Lozan Barış Konferansı’na katılamamasının nedenlerini anlatan telgrafı da bulunuyor.
En önemli belge: Yunanistan’ın İstanbul Yüksek Komiserliğinin notası
Büyükelçi Yürür, AA muhabirine, Türk tarihinde Mudanya Mütarekesi’nin yerinin çok anlatılmadığını belirterek, “Bunun birçok sebebi var. Birincisi, bugüne kadar bu belgeler yayımlanmadı. Bundan sonra biraz daha konuşulacaktır umarım.” ifadelerini kullandı.
Kitabın takım çalışmasıyla ortaya çıktığını vurgulayan Yürür, “(Bu kitap) Zannediyorum ki Mudanya Askeri Sözleşmesi’nin ve müzakerelerinin biraz daha tarihte hak ettiği, layık olduğu yeri bulmasına da yardımcı olacaktır. Kitabın bence en önemli tarafı budur. Birçok şaşırtıcı belgeyi de insanlar göreceklerdir.” değerlendirmesinde bulundu.
Mudanya Askeri Sözleşmesi’ni 11 Ekim’de Türkiye, İngiltere, Fransa ve İtalya’nın imzaladığını ancak Yunanistan’ın imzalamadığını belirten Yürür, şöyle devam etti:
“Bunun üzerine İsmet Paşa, Yunanistan sözleşmeyi imzalamadığı takdirde kendi imzasının ve sözleşmenin tümden yok olduğunu ilan eder. Bu, savaşın tekrar başlayacağı anlamına gelir. Bu, bir savaş durumudur. Bunun üzerine Yunanistan’a yapılan baskılarla Yunanistan’ın İstanbul’daki diplomatı yüksek komiser, diğer yüksek komiserlere bir notayla Yunanistan’ın buna razı olmak durumunda kaldığını, bir anlamda boyun eğdiğini ifade eder ve anlaşmaya katıldığını ilan eder. Bu nota, kitabımızın 268. sayfasında orijinali ve çevirisi yanında, Yunanistan’ın artık savaştan yenik olarak çıktığının ifadesidir.”
8 gün süren müzakereler sürecinde kopmalar yaşandığını kaydeden Yürür, “Onlar da kendi pozisyonlarını savunurken İsmet Paşa, her seferinde en ufak ayrıntıda bile hatta ‘Müzakereler bitti.’ dendikten sonra bile birtakım müdahalelerle sonuç alıyor. Sonuçlardan en önemlisi de tabii Edirne dahil Doğu Trakya’nın, Karaağaç dahil Türk topraklarına katılacağının müttefiklerce kabulü.” ifadelerini kullandı.
Yürür, kitabın silahlı kuvvetlerin pozisyonu ve Doğu Trakya’nın nasıl ele geçirileceğini özetlediğini belirterek, şunları dile getirdi:
“Kitabımızın güzel belgelerinden bir tanesi de Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’nın talimatı. Uzun uzun anlatıyor Doğu Trakya’ya geçecek birlikleri. Bunların ağır silahlı, makinalı tüfekli olması gerektiğini söylüyor talimatında ama taburlara jandarma taburu numarası verileceğini, er ve subayların jandarma alameti takacaklarını bildiriyor. Böylelikle Türk ordusu hemen imza aşamasında 8 bin mevcutla Doğu Trakya’ya geçiyor ama jandarma alameti takıyor.”
Kitaba Dışişleri Bakanlığı arşivinin internet sitesinden (http://diad.mfa.gov.tr/) erişilebilir.